Rusland: belangrijke en bemoedigende protesten

zaterdag 10 december

Het is gedaan met de onaantastbaarheid van Putins macht. Grote aantallenmensen accepteren hem, niet langer als de sterke man die hij als president van Rusland was, als premier van Rusland nog steeds is, en als presidentskandidaat voor een volgende ronde kennelijk nog erg lang dacht te blijven. Eerst via verkiezingen, en nu via massademonstraties, maakt een zeer aanzienlijk deel van de bevolking duidelijk dat mensen verandering willen, op zijn minst meer vrijheid en véél minder Putin. Het is een terechte houding tegenover een bewind dat achter een facade van democratie een autoritairte staat had heropgebouwd die veracht veel gemeen haaft met de aloude Sovjetunie.

De parlementsverkiezingen van vorige week zondag lieten al aardig wat zien. Drie aspecten waren daarin belangrijk. In de eerste plaats de forse fraude waarmee de staat de zaak naar de hand van Putins partij Verenigd Rusland probeerde te zetten. Valse stembriefjes in stembussen, oppisitiepartijen die gedwarsboomd werden als ze zich voor deelname wilden registreren, geen onafhankelijke organisatie van het verkiezingsproces, media die zeer eenzijdig op de hand van Putins partij waren, dat zijn wat zaken die de OVSE, waravan waranemers bij 115 stembureau’s hadden rondgekeken, in haar verslag hekelde.  

Nu zijn dit soort dingen in hetRusland van Putin tamelijk standaard, en bij eerdere sooortgelijke episodes kwam er vervolgens een klinkende overwinning uit de bus. Maar deze keer was al het gerotzooi niet voldoende om een absolute meerderheid te winnen. Verder dan 49,5 procent kwam Verenigd Rusland niet. Dat was weliswaar voldoende voor een absolute meerderheid in het parlement, maar vergeken bij de 64,3 procent die Putins fanclub de vortige keer nog bij elkaar wist te rapen , was het toch iets van een flinke afgang voor de regeringspartij. Het tweede aspect was dus: de fraude had niet echt optimaal gewerkt. Het betekent dat het werkelijke aantallen stemmen voor Verenigd Rusland aanzienlijk onder die 49.5 procent moet hebben gelegen, en het aantal stemmen voor oppositiegroepen aanzienlijk hoger dan in de officiële cijfers.

Het derde aspect is beslissend. Mensen zagen de fraude. Mensen zagen tegelijk dat, met fraude en al, het aantal stemmen voor Putins club opvallend lager was dan eerder. Mensen waren niet alleen bos, maar vatten ook moed en gingen de straten op. Actie! Meteen al maandag de dag na verkiezingssdag betoogden tussen de vijfduizend en tienduizend mensen in Moskou. Een paar honderd van hen trokken op naar het gebouw van de kiescommissie. Oproeprpolitie blokkeerde de weg, agenten arresteerden demonstranten. De dag erop betoogden mensen in Moskou opnieuw, en weer sloeg de oproerpolitie toe, arresteerde 250 actievoerders en mepte er stevig op los.  Demonstratiepogingen en arrestaties waren er eveneens in Sint Petersvburg en in Rostov aan de Don. Zowel het feit dat de demonstraties niet binnen een dag afgelopenw aren als het feit dat ze over meerdere steden verspreid waren, duidde op de omvang van de onvrede.

Naatst protest vanuit de bevolking ontstond nu ook kritiek in hogere kringen. Ex-president Gorbatsjov drong aan op nieuwe verkiezingen. Nu heeft Gorbatsjov nog maar weinig aanzien onder de bevolking, en zijn geluid kan nog makkelijk terzijde worden geschoven als irrelevante sme van een has-been. Moeilijker is dat met Michail Fedotov. Hij is adviseur van president Medvedev rond mensenrechten en dergelijike, en hij keurde het optreden van politie tegen demonstranten scherp af. “Volkomen onaanvaardbaar” noemde hij hetvasthouden van gearresteerden zonder ze water en voedsel te geven. De keiharde hand die de autoriteiten standaard inzetten tegen protesten, ondervindt nu ook binnen die kring van gezagsdragers kritiek. Dit soort breuklijnen binnen een door onvrede uitgedaagd establishment kunnen die onvrede extra ruimte bieden want een verdeeld gezag is een zwakker gezag. Een adviseur van Putin had intussen gezegd: “zij die goedgekeurde demonstraties houden, mogen niet beperkt worden in hun rechten. Zij die niet-gesanctioneerde demonstraties houden, zullen worden tegengehouden.”  Oftewel: ongestoord protesteren? Vergeet het maar. Interessante vraag: de kritiek op het politieraanpak komt van een adviseur van Medvedev, het beklemtonen van de inperking van demonstratierecht van een adviseur van Putin. Duidt dit op verschil van inzicht tussen president en premier?

Intussen verstreek de week. Mensen begonnen zich op te maken voor grote protesten op 10 december. Die moest dienen als protest tegen de verkiezingsfraude, maar ook om de eis dat gearresteerde betogers worden vrijgelaten, kracht bij te zetten. Het was vooral echter een stap waarmee de afkeer van het Putin-Medvedev-bewind tot uitying zou kunnen komen. Een oproep via Facebook – jawel, ook daar! – leidde snel tot 35.000 aanmeldingen. Autoriteiten gaven uiteindelijk toestemming voor een protest, maar op een andere dan beoogde plek en met een maximum van 30.000 deelnemers. Een deel van de oppositie gaf aan gewoon de binnenstatd in te zullen gaan. Groot gelijk, de beperklingen waren belachelijk! Maar zelfs het bepertkt toelaten van protest toonde al aan dat Putin en zijn mensen de druk voelden.

Hoe groot die druk intussen is, bleek vandaag. Tienduizenden mensen op straat in Moskou alleen al. Schattingen lopen uiteen van een lachwekkende 7.000 volgens Binnenlandse Zaken, via 25.000 volgens de politie, tot 150.000 volgens oppositie. Alleen al die schattingen laten zien hoeveel er in korte dijd is veranderd: een week geleden zou zelfs dat absurd lage getal van 7.000 nog een relatief grote demonstratie zijn genoemd. Nu zegt een NOS-correspondent dat er “waarschijnlijk minder dan 100.000 aanwezig” waren in de stad. Dat het er tienduizenden waren staat echter buiten kijf. 

En dat gaat alleen over Moskou. Elders was echter ook protest. “Ook in steden als Novosibirsk, Krasnojarsk, Perm, Tomsk, Barnaoel, Isjevsk, Tsjita, Voronezj, Chabarovst en Oeljanovsk waren er demonstraties”, schreef de Volkskrant. Zoiets is in geen twintig jaar gebeurd. Er waren arrestaties, met name buitern Moskou. In Moskou zelfs waren maar liefst 52.000 agenten van de oproerpolitie op de been, genoeg om elke demonssntrant zo ongeveer een persoonlijk pak slaag te geven. Maar daarvan is vooralsnog geen sprake. Sterker: de demonstranten konden gewoon naar de binnenstad.

En we zien nog iets anders: de media zijn vrij abrupt aandacht gaan besteden aan het protest en de reden erachter, en doen het niet alanger af als actie van een handvol door het Westen opgestookte onruststokers. De eerder genoemde NOS-correspondent, Kysia Hester, in een tweet: “6 uur op de Russische televisie 1ste onderwerp met kritische Russen over de verkiezingen van zondag. Ongelooflijk, nooit eerder gezien” . Kort erna, zelfde bron: “De Russen om me heen vagen zich vertwijfeld af wat er opeens met de televisiejournaals is: er wordt verteld wat er gebeurt in het land!” Volkskrant-correspondent Arnout Brouwers concludeert over de gewijzigde opstelling va het gezag: “Blijkbaar zijn de protestgevoelens toch te groot om te kunnen negeren.”

Wat is de strekking van deze protestbeweging? Mensen willen nieuwe verkiezingen, zonder de frauduleuze aanpak die ze kennen van Putin. Mensen willen dat gearresteerde mensen – bijvoorbeeld de invloedrijke blogger en advocaat Aleksej Navalny, degene die het etiket “partij van oplichters en dieven” heeft gepalkt op de partij van Poetin – worden vrijgelaten. Maar het zit dieper. Leus die uit veel kelen klonk vandaag: “Rusland zonder Putin”. Mensen willen het huidige bewind op zijn minst grondig veranderen. “De betogers zijn niet uit op een revolutie maar op hervormingen en vrijheid van meningsuiting.” Maar zo beginnen revoluties wa wel vaker: met menigten die hervormingen en vrijheid van meningsuiting willen. Het zou zomaar kunnen dat ze, alleen al om daar de ruimte voor te veroveren, een bewind omver moeten werpen en een revolutie moeten beginnen. Zo ging het immers in Egypte ook.

Waar zitten de drijvende krachten van deze protestbeweging? Niert in de eerste plaats bij de grote gevestigde oppositiepartijen. De grootste daarvan is de Communistische Partij, een allegaartje van nostalgische ouderen die verlangen naar de autoritair geregelde zekerheden van de Sovjetunie, met een flinke bijsmaak van Stalinofielen en extreme nationalisten. Sowieso is hang naar een sterke Russische Staat daar erg sterk, en het betreft hier dan ook een oppositie van rechts. Datzelfde geldt voor de Liberaal Democratische Partij, een extreem-rechtse groepering. Dit zijn niet de krachten die nu vooraan staan in het protest, de traditionele partijsymbolen van de Communistische Partij zijn er wel, maar domineren bepaald niet op beelden van de protesten. Dat is maar goed ook, want de autoritaire nostalgie die deze partij typeert is niet bepaald een stap vooruit. Nostalgie en autoritair bestuur is immers het Putin-bewind zelf niet vreemd, en meer van hetzelfde gaan geen vrijheid brengen. Een fotoreportage van de BBC is veelzeggend. Ja, een plaatje met stalinistische symboliek in handen van betogers. Maar ook een plaatjke van hun tegenpolen: anarchisten die vuuurwerk ontsteken tijdens het protest. Maar vooral plaatjes van grote aantallen opgewekte en vastberaden mensen, vaak jong, ijsmutsen op maar verfrissend zonder partijvlaggen en dergelijke. Het is een beetje de Occupy-uitstraling, zonder tenten weliswaar maar wel veel omvangrijker en ongeveer net zo verfrissend.

Dat zoveel van het protest via Facebook gaat, wijst dan ook eerder op een nieuwe lichting mensen die zich – eindelijk – op grote schaal breed maakt voor verandering. “Op dit plein staat de stedelijke intellectuele voorhoede en middenklasse”, aldus de eerder geciteerde Volkskrant-corrrespondent. Voor louter een middenklasse en een intellectuele voorhoede is de groep echter wel opvallend omvangrijk. Dat er ook in zoveel andere steden actie gevoerd wordt, zou er wel eens op kunnen duiden dat het protest nog wel iets breder is dan de elitezaak die Brouwers er toch een beetje in blijkt te zien. Belangrijk symboolfiguur is de eerder genoemde blogger Navalny . Die voerde campagne tegen corruptie, naast onvrijheid en verkiezingsfraude belangrijke bron van onvrede, en zag zijn bekendheid groeien. Van 1500 regelmatige lezers in december 2008 groeide zijn lezerskring tot 60.000 regelmatige bezoekers momenteel, en 117.000 Twitteraars volgen zijn Twitter-account. Ongetwijfeld zitten hier relatief veel studenten en intellectuelen onder, en relatief weinig werkloze metaalarbeiders of schoonmaaksters. Maar zowel aantallen demonstranten, als de snelle groei in kritische geluiden via internet, wijst op een grote draagwijdte van het huidige protest.

Ik geloof niet dat de huidige gebeurtenissen als puur een elitezaak kunnen worden afgedaan, en ook niet als een enkel incidenteel protestgolfje dat zo weer wegebt. Veel zal nu afhangen van de reactie van het bewind. Veel zal ook afhangen van de vraag of onder demonstranten met enig succes gezocht wordt naar fundamenteler kritiek op de orde waar Medvedev en Putin leiding aan geven, en of ook sociale en economische kwesties naar voren komen in de protesten. Want ook met relatief nette verkiezingen is een werkelijk vrije en rechtvaardige maatschappij nog erg ver weg, zoals we in Nederland dagelijks kunnen zien. Dat Rusland na vandaag zomaar kan terugkeren naar de ingevroren maatschappelijke verhoudingen van de afgelopen Putin-jaren lijkt me echter zo ongeveer uitgesloten. Wat mij betreft: gelukkig maar.